Gerilski rat

Čim se ustanak proširio, a ustanici odbili diplomatski predlog Porte, upućene su turske jedinice u Bosnu i Hercegovinu. Tokom zime, snage ustanika i turskih vojnika su se izjednačile, a razlog tome je nemogućnost prolaza turskih snaga kroz Sandžak. Takođe, još jedan važan razlog jeste uporno dezertiranje muslimana na poziv Porte, a neki od razloga tome su što muslimani nisu želeli turski jezik i reforme, jer bi radije da očuvaju svoje lokalne običaje.[1] Da bi opstali, vojnici vrše bašibozuluk, što je izazvalo ogromne emigracije prvenstveno 200 000 Bosanaca na teritoriju Hrvatske[2]. Veliku ulogu u organizaciji imao je Vaso Pelagić, vođa ustanika u Bosni, koji je još 1871. pokušao formiranje organizacije ,,Družina za ujedinjenje i oslobođenje srpsko" na bosanskom području, tako da je u tim trenucima uspeha propagirao značaj organizacije, i tako još više približavao tu ideologiju, koja će kasnije zaživeti.

Istovremeno, program srpskog ,,Akcionog ministarstva" čiju je ideju zagovarao Matija Ban, odnosno ,,da borba između hrišćana i Turaka ne uzme vid religiozan i socijalan no čisto narodni političan"[3] se prošrilila kako u Bosni tako i u Hercegovini.

Ali cela stvar propagiranja ujedinjenja nije bila isključivo prosrpska, već treba imati u vidu da je imala ozbiljnog konkurenta Crnu Goru, pogotovu u Hercegovini. Oni su slali definitivno više vojnika i tako uspostavili dominaciju nad tom teritorijom. Njihovo herojstvo kako u tim manjim lokalnim sukobima, tako i u predstojećem ratu protiv Turske, približilo ih je još više sa Hercegovcima i naišlo na ogroman odjek u svetskoj javnosti.[4]

Dinastički sukobi Obrenovića i Petrovića i borba za ulogu Pijemnota izašli su na videlo još 1862. oko prevlasti nad Lukom Vukalovićem, zbog njegovog uticaja na stanovništvo, jer bi on podrazumevao bolju propagandu. A onda se dodantno, u Bosni 1875. pojavljuje treći elemenat cele prestoničke afere: hajduk Petar Mrkonjić (Karađorđević).

 Ipak, svesne da međusobnim optuživanjem za početak ustanka i nesaradnjom, štete sebi i ustanicima, one su u junu 1876. na Cetinju sklopile savez koji je imao za cilj ,,oslobođenje srpskog naroda u evropskoj Turskoj."[5]

Dalja aktivnost agenata se nastavila. Srbija aktivira arhimandata Nićifora Dučića da širi podršku. Mići Ljubibratiću je naloženo da što pre uspostavi Privremenu vladu u Hercegovini. Knez Nikola šalje pismo srpskom knezu kako mu je potrebna finanskijska pomoć za odžavanje hercegovačkih izbeglica u Crnoj Gori i kako bi bilo najbolje da preko njega knez Milan pomaže ustanike. Maša Vrbica, verni crnogorski agent, šalje pismo knezu Nikoli o Ljubibratićevoj nameri[6]. Izostala je intervencija Austrougarske oko formiranja Privremne vlade, jer je Andraši bio jako dobro upućen u ove varnice. Bio je obaveštavan o tamošnjim dešavanjima preko mnogih konzulata, a prvenstveno dalmatinskog sveštenika Rodića. Kao što je i očekivao intervencija kneza Nikole je proglašena 27. jula 1875. na Vanjskoj skupštini. Peko Pavlović i Petar Vukotić deportovali su Ljubibratića u Dalmaciju, odakle jedno vreme nije mogao da dejstvuje.

---

[1]  Hasan Škapar , ,,Turski dokumenti o bosanskom ustanku”. u: Međunarodni naučni skup Povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini , drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. T.3., Sarajevo, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine , 1977, 103.

[2]  Ilija Kecmanović  Izjave bosanskih izbjeglica o razlozima nihovog bjegstva iz Bosne u avgustu septembru 1875. godine “.

[3]  Matija Ban,  M. Ekmečićev predlog Risticu 1875-12 avg. “Arhiv Istorijskog instituta” SAN prema M. Ekmečiću, ,,Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875-1878.”. u: Isto kao 23. T.1., 72.

[4] Jelavić, ,,Srbija i Crna Gora u uvodnicima New York Times-a“ : 1875-1878

[5]  Grujić, Zapisi, II, str. 170 prema Milorad Ekmečić, Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, 229.

[6]  Radoman Jovanović, ,,Sukob uticaja Crne Gore i Srbije u Hercegovačkom ustanku 1875-1878.” u: Međunarodni naučni skup Povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini , drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. T.3., Sarajevo, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine , (1977) 97.

Milan Obrenovic

Povod ustanka u Bosni i Hercegovini

Nevesinjski, stolački, gatački okrug su prvi krajevi koje je ustanak zahvatio. Na brdu Grebenac 9. juna 1875. kmet odbija da plaća porez. Ovaj datum se okvirno uzima za početak, ali ne treba zaboraviti ni na "Podgoričku aferu" 1874., koja je imala posledice na lokalnom i međunarodnom nivou.

Naime, inicijatori te afere, kako Crnogorci tako i Hercegovci, su bili proterani u Hercegovinu, gde podstiču narod na pobunu, dok je za to vreme ta vest odjeknula i do cara Franca Jozefa. Tada on odlučuje, na savet dalmatinskih konzula, koji iniciraju znacaj Bosne i Hercegovine, da krene na put kroz Dalmaciju. Dočekuje ga odred Ivana Musića, buduće marionete austrougarske politike u ustanku. Seljaci vole cara, oni u njemu vide spasa: ,, Austriji braniteljici kršćanluka i prosvjete imalo bi stati na srdcu da se ne dogodi poraz nesretnog kršćanluka."[1] Ovaj događaj je dodatno motivisao seljake da krenu u borbu protiv sistema, misleći da će Austrougarska to odmah podržati.

Tamošnji narod, uopšte nije imao svest o tome kolike će razmere ustanak zahvatiti. Sigurno je to da je ispunjenje svojih socijalnih zahteva, zbog ranijih propagiranja odbora, video u ujedinjunju Južnih Slovena.

Novembra 1874. u Nevesinji četa od četrdesetak ljudi se ponovo pobunila, ali lokalne vlasti to ubrzo guše. Aga Mujaga Behman traži hak od seljaka, ali ovoga puta se nije završilo odbijanjem i protestom, već ubistvom age. Zbog ovog čina mnogi beže u Crnu Goru, odakle će kasnije u tursko-crnogorskom ratu činiti vojne formacije. Cilj ustanika je bilo totalno oslobođenje od turske vlasti.

Ovako slab početk doveo je do toga Vijaletska vlada nije reagovala u početku, čak je i Austrougarska, od koje su ustanici željno očekivali pomoć, smatrala da će ovo biti samo nastavak niza prošlih pobuna. Beč nikada nije javno pomagao ustanike, već uvek preko posrednika. Iako velike sile nisu reagovale odmah, ustanak je ubrzo zahvatio Bosnu i Sandžak.

Širenje ustanka na Sandžak je imao istorijski značaj, jer je ta uska oblast jedina predstavljala kopču između Bosne i Hercegovine i ostatka Otomanskog carstva. Narod u Bosni je masovno emigrirao u Austrougarsku. Hercegovci, pretežno stari ljudi, žene i deca su sa druge stran,e bežali po nepreglednim šumama i brdima. Politički motivi su više no bilo gde definisali ustanak u Hercegovini, ali je i taj ustanak imao najveći kontinuitet, s obzirom da je Bosni oslabio, čim su Srbi u ratu protiv Turaka izgubili.

---

[1] Marko Vego, Pismo o Hercegovačkom ustanku 1875. god GZM, Sarajevo 1955. Istroija i etnografija, X str. 193. prema M. Ekmečiću, Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka,133.

Uzroci Hercegovačkog i Bosanskog ustanka 1875-1878

Najvaznije pitanje su bile agrarne reforme. Narod je zahtevao kompletnu promenu društvenog sistema, premda su mu agenti i odbori srpske vlade, koji su činili sveštenici, trgovci I drugi nametali to rešenje u vidu nacionalnog pitanja. Šerijatsko pravo je bilo deo ustava, tako da je podrazumevalo podelu na političkom i svakom drugom nivou na osnovu veroispovesti. S tim u skladu se može porediti podatak tadašnjih putopisaca (pošto nije bilo popisa stanovništva pre 1879.) da su na religijskom nivou bili u proporciji 4:3:2, odnosno najviše pravoslavaca, pa muslimana i katolika[1]. A to se vidi i u podatku podele na kmetove i feudalce, gde je pobrojano 85 000 hrišćanskih kmetskih, odnosno 6-7 000 muslimanskih feudalnih porodica, kao i da od

 77 000 slobodnog seljaštva samo 5% čine hrišćansko[2]. Oporezivanja su se, kako se Turska više zaduživala u inostranstvu, sve više povećavala. Ustanak iz 1858. bio je samo jedan u nizu.

Reforme u Turskoj počinju Saferskom naredbom 1859. Iako su te refome delom izdejstvovane od strane velikih sila zbog njenog zastarelog feudalnog uređenja, značajan udeo je imao i sam narod. Nezadovoljstvo raje je čak nateralo age i begove da u njihovo ime traže Carigradu poboljšanje njihovog položaja[3], iako ni sam taj građanski, pretežno muslimanski sloj nije bio preterano zadovoljan.

Bosna i Hecegovina su bile najnerazvijenije teritorije na Balkanu, tako da bi težnja za unapređenjem iz realno socijalne anarhije, u cilju dostizanja društvene razvijenosti regiona, zahtevala preskakanje određenih društvenih šablona kroz koje bi se trebalo razviti. To je često isticao Svetozar Marković, što je i bilo deo njegovog političkog programa: da društvo koje nije

prošlo kroz kapitalističku fazu moze da uđe u socijalističku, što ga je i činilo predstavnikom slovenske Prve internacionalne[4]. To je uslovilo da raja i svi koji se bore za pravičnost zahtevaju reformu. Ali je reforma imala kontradiktoran efekat.

1869. bi jedan aga koji ima i po 20 kmetova, plaćao državi manje od jednog kmeta.[5] Desetina je bila najgora, jer je bila na seoskom, sreskom, pokrajinskom i na nivou celog carstva, pa je seljak nekad morao više puta plaćati, jer u suprotnom bi sledila velika fizička kažnjavanja. O tome kako su postajala turska ,,varvarstva" i ,,nečuvena zlodela koja se mogu porediti samo sa divljanjem brutalne soldateske na osvojenoj teritoriji."[6] kao i da su Sloveni vodili bitku za civilizaciju protiv Osmanlija i da im na tome Italija, Nemačka i Francuska treba biti zahvalne[7], često je isticao New York Times, koji je na taj način, kao najuticajnija novina pružala podršku Slovenima. Način na koji su pisali o zlostavljanju nad hrišćanima šokirao je celu evropsku javnost.

Još jedna od niza posledica loše vođenog sistema, odosno zakona iz 1859. bio je sistem licitacije, koji je dozvoljavao pravljenje još većeg jaza između bogatih muslimana i siromašnih hrišćana. Prema zakonu iz 1870. i 1871. desetina je uvek morala biti veća od prethodne godine, pa kako je prolazilo vreme seljak je sve manje imao snage da trpi tlačenje. Kontradiktornosti reforme svedoči i zaključak Porte da ako ukine autonomiju crkve i škole, a dozvoli teritorijalnu autonomiju (Vojvodstvo Luke Vukalovića) da će zadovoljiti pobunjenike. Zapravo, u zakonu stoji ukidanje “komiteta”, ali su sve kulturne, političke i društvene hrišćanske institucije stavljene pod tim "komitetima", tako da je to samo uslovilo odbojnost šireg javnog mnjenja prema Turskoj, a pre svega pokretanje vlada Srbije i Crne Gore u širenju svojiih političkih ideja. Iako su se borile za zajednicki cilj, pitanje titule Pijemonta u ovom odnosu snaga ne sme biti zanemareno.

---

[1] Isto, str. 154.

[2]  Isto, str. 207.

[3] Isto, str. 211.

[4]  Enver Redžić,  ,,Marks i Engels o borbi i težnjama Južnih Slovena za nacionalnim oslobođenjem” u: Međunarodni naučni skup Povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini , drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. T.3., Sarajevo, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine , 1977, 11.

[5] Tako se kaže u jednoj žalbi katoličkih seljaka Hercegovine 2. marta 1869. Kondrantjeva, o.c., str 99.prema M. Ekmečiću, ,,Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875-1878.”  u: istom. T.1.53.

[6] Karl Jelavić, Srbija i Crna Gora u uvodnicima New York Times-a: 1875-1878.

[7] Isto.

Uzroci Velike istočne krize

Dešavanja u Evropi pre 1875. su bitno uticala na svest javnosti i na ekonomsko stanje Balkana. Naime, ujedinjenje Nemačke i Italije podstaklo je Slovene za obnavljanje Garašaninovih Načertanija iz 1844., ali je i otvorilo i jednu novu epohu: epohu imperijalizma. Ta epoha prvenstveno obuhvata ekonomsko jačanje zapadne i srednje Evrope. Pored tradicionalne kolonizacije Novog sveta, kao važnom izvoru prihoda Evropa se okreće ka njenom jugoistočnom delu, razvijajući mreže železnica i pomorksih puteva kroz Dunav, koji povezuju Zapad sa strateški važnim Crnim morem. Prodor evropskog kapitala doveo je do privrednog i političkog potčinavaja ovih još uvek nezavisnih država. Tako da imajući ovu sliku jednosmerne zavisnosti, lako je zaključiti da su tako obezbedili diktiranje političkih poteza.

Francuska i Velika Britanija jesu uspele Krimskim ratom da očuvaju postojanje Otomanske imperije, ali zapravo reforme koje su bile nametnute Turskoj od strane baš tih zemlja zaštitnica 1859. značile su sigurnu propast. Ona je zadržala taj stari poredak, uvela institucije po modelu Zapadne Evrope, a u isto vreme zabranila postojanje društvenih ustanova.

Koliko god Sloveni shvatili ujednjenje Nemačke 1871. kao podstrek, velike sile Rusija i Francuska su to shvatile kao direktan udarac na tadašnji vladajući poredak. Taj događaj je posredno ali značajno uticao na stagniranje slovenskog narodnog pitanja. Posledica toga se ogleda u politici vlade Jovana Ristica, jer on nastavlja politiku Mihailove druge vladavine (1860-1868). On i njegova vlada praktikuju da šalju odrede i tajne agente, kako bi proširili svoju narodnooslobodilačku ideju. Finansijsko pokriće je prvenstveno dobijao od Aleksandra II i Napoleona III, međutim, Rusija i Francuska su bile okupirane  suzbijanjem nemackog politickog uticaja.

Na Londonskoj konferenciji iste godine Rusija zahteva da joj se ukinu sankcije na Crnom moru, koja je dobila Pariskim mirom 1856. To je odmah alalmiralo Veliku Britaniju, jer je smatrala da su njeni imperijalni interesi ugroženi. Ruska politika bila je očigledna: zauzimanje strateški važnih moreuza Bosfora i Dardanela i dalje širenje preko Soluna. Potisnuta  iz Italije i Nemačke jedini pravac ekspanzije Austrougarske bio je Balkan. 1873. dolazi do polarizacije svih velikih sila sklapanjem Trojecarskog saveza, između Rusije, Austrije i Nemačke, jer koliko god su imale suprotstavljane interese na Balkanu, Austrija i Rusija su se borile za podršku Nemačke, čija je odluka na kraju bila presudna. ,,Istorijska smisao tog (Trojecarskog) saveza i jeste bila da resšava Istočno pitanje i ništa drugo." [1]

---

[1]  Milorad Ekmečić, Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, str. 236.

Uvod

Postepena propast Otomanskog carstva prouzrokovala je otvaranje novog poglavlja u istoriji, koje će bitno uticati na razvoj događaja kako na međunarodnoj tako i na lokalnoj sceni. Povlačenje Turaka sa Balkana predstavljalo je ujedno stvaranje nove interesne sfere velikih sila, kao i buđenje oslobodilačkih pokreta, koji iako su u početku igrali glavnu ulogu, mešanjem tih sila oni su postali sekundarni činilac i sredstvo za manipulisanje tadašnjom scenom. Istočno pitanje, otvoreno još krajem 17. veka, će u svojoj završnoj fazi, odnosno Velikoj istočnoj krizi 1875-1878, napraviti takav disbalans međunarodnih odnosa, da će kao posledicu toga imati polarizovanje dva tabora, koji će konačno odmeriti svoje snage u predstojećim ratovima.

 Slabljenje osmanske centralne vlasti uslovilo je jačanje lokalnih administrativnih jedinica, što je dalje uslovilo prvenstveno materijalno, a i fizičko zlostavljanje raje, koja više nije mogla da trpi kuluk, tako da ustanci nisu birali ni vreme ni mesto. Poseban osvrt treba dati ustancima na teritoriji Bosne i Hercegovine, jer je tamo centralna moć bila najslabija. Uzrok tome je neosporna činjenica njene geografske uslovljenosti, odnosno uzak pojas Sandžaka koji ga je povezivao sa Carigradom.

Treba napomenuti da je povod Istočne krize zapravo taj ustanak, ali da uzroci Istočne krize leže u međunarodnim odnosima, dok su uzroci ustanka bazirani na socijalnom pitanju.  Ipak ovaj "istorijski zakasneo ustanak"[1] doživljava "veliki istorijski poraz"[2], jer je u pogrešnom trenutku političko pitanje oslobođenja i ujedinjenja nadjačalo socijalno, tako da je krajnji ishod bio samo privremeno rešenje posredstvom velikih sila, naravno, na opšte nezadovoljstvo javnog mnjenja na teritoriji buduće Jugoslavije.

Specifičnost ovog ustanka čini ta politička pokrivenost, prvenstveno srpske, crnogorske i austrijske politike. Zapravo, mnogi smatraju da je on pokrenut zahvaljujući srpskoj vladi.[3]    Bosansko-hercegovački ustanak je naišao na ogoman odjek, kako medju Južnim Slovenima[4] tako i širom javnošću[5]. Cela evropska javnost je podžala ustanike, pa su se mnogi priključili dobrovoljačkim pokretima.

---

[1] Milorad Ekmečić, ,,Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875-1878.” u: Međunarodni naučni skup Povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini , drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. T.1., Sarajevo, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine , 1977, 50.

[2] Isto.

[3] Milorad Ekmečić, Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, 38.

[4] Dragutin Pavličević, ,,Polemnika između hrvatskih i srpskih listova o pripadnosti Bosne i Hecegovine u doba ustanka 1875-1878. godine” u: Međunarodni naučni skup Povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini , drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. T.2., Sarajevo, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1977, 143.

[5] Karl Jelavić, ,,Srbija i Crna Gora u uvodnicima New York Times-a“.