Uvod

Postepena propast Otomanskog carstva prouzrokovala je otvaranje novog poglavlja u istoriji, koje će bitno uticati na razvoj događaja kako na međunarodnoj tako i na lokalnoj sceni. Povlačenje Turaka sa Balkana predstavljalo je ujedno stvaranje nove interesne sfere velikih sila, kao i buđenje oslobodilačkih pokreta, koji iako su u početku igrali glavnu ulogu, mešanjem tih sila oni su postali sekundarni činilac i sredstvo za manipulisanje tadašnjom scenom. Istočno pitanje, otvoreno još krajem 17. veka, će u svojoj završnoj fazi, odnosno Velikoj istočnoj krizi 1875-1878, napraviti takav disbalans međunarodnih odnosa, da će kao posledicu toga imati polarizovanje dva tabora, koji će konačno odmeriti svoje snage u predstojećim ratovima.

 Slabljenje osmanske centralne vlasti uslovilo je jačanje lokalnih administrativnih jedinica, što je dalje uslovilo prvenstveno materijalno, a i fizičko zlostavljanje raje, koja više nije mogla da trpi kuluk, tako da ustanci nisu birali ni vreme ni mesto. Poseban osvrt treba dati ustancima na teritoriji Bosne i Hercegovine, jer je tamo centralna moć bila najslabija. Uzrok tome je neosporna činjenica njene geografske uslovljenosti, odnosno uzak pojas Sandžaka koji ga je povezivao sa Carigradom.

Treba napomenuti da je povod Istočne krize zapravo taj ustanak, ali da uzroci Istočne krize leže u međunarodnim odnosima, dok su uzroci ustanka bazirani na socijalnom pitanju.  Ipak ovaj "istorijski zakasneo ustanak"[1] doživljava "veliki istorijski poraz"[2], jer je u pogrešnom trenutku političko pitanje oslobođenja i ujedinjenja nadjačalo socijalno, tako da je krajnji ishod bio samo privremeno rešenje posredstvom velikih sila, naravno, na opšte nezadovoljstvo javnog mnjenja na teritoriji buduće Jugoslavije.

Specifičnost ovog ustanka čini ta politička pokrivenost, prvenstveno srpske, crnogorske i austrijske politike. Zapravo, mnogi smatraju da je on pokrenut zahvaljujući srpskoj vladi.[3]    Bosansko-hercegovački ustanak je naišao na ogoman odjek, kako medju Južnim Slovenima[4] tako i širom javnošću[5]. Cela evropska javnost je podžala ustanike, pa su se mnogi priključili dobrovoljačkim pokretima.

---

[1] Milorad Ekmečić, ,,Istorijski značaj ustanka u Bosni i Hercegovini 1875-1878.” u: Međunarodni naučni skup Povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini , drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. T.1., Sarajevo, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine , 1977, 50.

[2] Isto.

[3] Milorad Ekmečić, Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, 38.

[4] Dragutin Pavličević, ,,Polemnika između hrvatskih i srpskih listova o pripadnosti Bosne i Hecegovine u doba ustanka 1875-1878. godine” u: Međunarodni naučni skup Povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini , drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. T.2., Sarajevo, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1977, 143.

[5] Karl Jelavić, ,,Srbija i Crna Gora u uvodnicima New York Times-a“.